Tweemaal lezen
‘Elk enigszins belangrijk boek moet men tweemaal achtereen lezen.’ Deze uitspraak van de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) wil ik wel eens testen. Of Momenten voor de eeuwigheid van Kjersti Anfinnsen een belangrijk boek is, laat ik in het midden. Ik vind het wel een mooi boek. Wat ik wil weten is: levert het tweemaal lezen meerwaarde op?
Twee in een
Mijn schoonvader las graag streekromans en oorlogsboeken. Als hij een boek uit had, herlas hij vaak allerlei passages. Welke en waarom, ik heb het hem nooit gevraagd, maar ik zag het wel gebeuren.
Waarom Schopenhauer zegt dat je een ‘belangrijk boek’ tweemaal moet lezen, weet ik niet. Dat hoeft geen reden te zijn om niet eens de proef op de som te nemen. Het wordt een dubbelroman van de Noorse schrijfster Kjersti Anfinnsen want in de Nederlandse vertaling door Geri de Boer zijn De laatste strelingen en Momenten voor de eeuwigheid achter elkaar geplakt en onder één titel uitgebracht. Twee in een.
Ik las het boek dus tweemaal in een tijdsbestek van twee weken. Tussen beide lezingen door las ik twee andere boeken. Het niemendalletje van de Chabotten, Gezinsverpakking, het boekenweekgeschenk 2024 dus, en het met veel vaart geschreven en heel informatieve De ontdekking van Holland van Jan Brokken (een aanrader!).
Hartchirurg
In Momenten voor de eeuwigheid wordt de lezer meegenomen in de laatste levensfase van Birgitte Solheim. We mogen de titel dus letterlijk nemen want Birgitte is echt al heel oud.
Tijdens haar werkzame leven was ze een vermaarde Noorse hartchirurg. die om haar plaats heeft moeten knokken in het mannelijke wetenschappelijke establishment van die tijd.
Hoewel ze al jaren niet meer actief is, is ze nog niet helemaal vergeten. Ze wordt zelfs geëerd met een onderscheiding; het genoegen is twijfelachtig. Ze mist collega’s in de zaal:
Niet één vooraanstaande hartchirurg. Ik moet toegeven dat ik juist van hen de erkenning mis, maar ze zullen wel bezig zijn zich te positioneren.
Ja, deze dame heeft een grimmig soort humor ontwikkeld, ze laat zich regelmatig sarcastisch uit over (vooral) mannen in het algemeen en haar voormalige mannelijke collega’s in het bijzonder.
Fragmenten
We treden haar leven binnen via allerlei korte tekstfragmenten (‘momenten’), vaak niet langer dan een pagina, soms niet meer dan een alinea. Het zijn gedachten die ze heeft over zichzelf en over anderen, met name over haar zus met wie ze regelmatig beeldbelt. En het gaat over de dingen die haar leven bepalen, zoals de regelmatige bezoeken van haar kapper, van haar huishoudelijke hulp (‘bestelen die haar nu of weet ze gewoon niet meer waar ze dingen heeft neergelegd?’) en het bezoek van een achternichtje.
Birgitte is oud en ja, wat dan gebeurt is dat allerlei mensen, leeftijdgenoten, om je heen wegvallen. Dat begint al gelijk in het eerste tekstfragment met het overlijden van haar beste vriendin Gundrun. De lezer is dus gewaarschuwd: in dit boek is de dood nooit ver weg. Er zullen nog meer sterfgevallen volgen. Ironisch genoeg verandert het restaurant van haar vriend Collin na diens dood in een uitvaartonderneming. Het boek eindigt met haar eigen naderende einde. Wat tot dat moment rest zijn momenten voordat de eeuwigheid intreedt.
Birgitte maakt nog een late liefde mee, nou ja, een soort van, want ze verklaart zichzelf ongeschikt voor de liefde. Niet verrassend trouwens als je in allerlei fragmenten leest hoe koud en liefdeloos haar ouders waren tegen elkaar en tegen hun twee dochters.
Birgitte is nooit getrouwd geweest al is er in een fragment wel sprake van een abortus in een ver verleden. Afijn, via internet maakt ze kennis met Javiér, een architect, ook de jongste niet meer. Ze gaan zelfs samenwonen al trekt ze zich geregeld een week terug in haar oude appartement. En zoals dat gaat, we zien Javiér via de ogen van Birgitte snel aftakelen. En hij niet alleen, ook Birgitte ontloopt de ongemakken van het oude lijf niet. Ze valt, breekt tweemaal een pols en wordt geleidelijk blind. Zo nadert ook zij haar einde.
Tweede maal
Wat viel op toen ik het boek voor de tweede maal las? Eerlijk gezegd, er gebeurde wat ik al wat verwacht had: de personages, en vooral Birgitte zelf natuurlijk, kregen meer diepgang. Anders gezegd, ik kreeg een beter zicht op de tragiek in dit mensenleven: altijd hard gewerkt om haar bestaan voor zichzelf en anderen te bewijzen, eerst voor haar ouders, daarna voor haar mannelijke vakgenoten. Weinig liefde gekend, hard voor zichzelf en anderen geworden. Weinig erkenning gekregen.
Daardoor kwam haar soms wrange humor ook beter bij me binnen, of haar wegwuiven van dingen waar ze niet graag aan herinnerd wilde worden (met de woorden ‘genoeg daarover’ verbiedt ze zichzelf verder te denken). En natuurlijk de eenzaamheid die haar omgeeft, een eenzaamheid die overgaat in pure radeloosheid nadat ook Javiér is overleden.
Eenzaamheid
Die eenzaamheid wordt al vroeg in het boek mooi getypeerd als ze schrijft:
Elke keer dat ik mezelf in de spiegel zie ontbreekt er iets.
Elke keer als ik naar mijn handen kijk, ontbreekt er iets.
Ik weet maar al te goed: de toekomst ontbreekt.
Birgittes laatste jaren eindigen vol somberheid over de toekomst van de mens. Met dat schepsel zal het op enig moment over zijn, zoveel is voor haar wel zeker. Het verbaast haar dat velen dat niet willen inzien of het ontkennen. Zo wordt haar beperkte persoonlijke toekomst weerspiegeld in haar opvatting over de toekomst van de mensheid.
Compassie
Al lezend kreeg ik compassie met haar, met de manier waarop ze afscheid neemt van mensen en dingen. Als ze veel spullen en meubilair de deur uit doet verwacht ze opluchting en blijdschap maar die blijven uit.
Ik bedenk opeens dat ik alleen maar de leegte heb uitgebreid. Toch is het ook praktischer. (Een wending in het denken die haar mooi typeert.)
Momenten voor de eeuwigheid is een mooi boek en pure literatuur. Ik bedoel: Anfinnsen schiep met Birgitte Solheim een personage dat het strikt individuele en particuliere overstijgt. In deze tijd van vergrijzing horen en lezen we van toenemende eenzaamheid onder ouderen. Birgitta Solheim staat daarin niet alleen.
Kjersti Anfinnsen, Momenten voor de eeuwigheid. Roman. Amsterdam/Antwerpen: Ambo/Anthos 2023, uit het Noors vertaald door Geri de Boer.
Het boek is te koop of te bestellen bij uw lokale boekhandel of (als e-book) bij bol.com.
Enkele andere besprekingen:
https://www.ncrvgids.nl/recensie-mieke/recensie-mieke-momenten-voor-de-eeuwigheid-van-k-anfinnsen
https://www.trouw.nl/tijdgeest/overtuigende-roman-over-wat-het-betekent-oud-te-zijn~bf188643
(Een verkorte versie van dit blog verschijnt gelijktijdig in de Voorschotense Krant van eind mei 2024.)
