Wij zijn er even niet
Een scholierenstaking die in Nederland begint en zich over de hele aardbol uitbreidt. Nou ja, staking, de leerlingen en studenten stellen geen eisen. ‘We zijn er gewoon even niet, We doen even niet mee. We zijn met andere dingen bezig.’ Deze verbluffend eenvoudige positie bezorgt de overheden een machteloos gevoel. Ze weten er geen raad mee. ‘Het systeem’ staat onder druk en kent maar een antwoord: repressie voor wie ‘even niet mee doet’.
Geschiedenis als mogelijkheid
Het is een fascinerend thema dat Hannah Hofman (pseudoniem van publicist Richard Stuivenberg) is de roman Wij zijn er even niet. Roman over de kunst van het niet doen aan de orde stelt.
De verwikkelingen beginnen bij een leraar geschiedenis en filosofie, Viktor, die zijn leerlingen uitnodigt om na te denken over hoe dingen in het verleden mogelijk anders hadden kunnen lopen. Wat zou er gebeurd zijn als … Geschiedenis als mogelijkheid. Een vraag die een appèl doet op hun verbeeldingskracht en creativiteit. Maar helaas, het wordt niet zo begrepen. De rector en de inspecteur zien in deze afwijking van het programma een poging van de leraar om leerlingen aan te zetten tot het herschrijven van de geschiedenis in plaats van hun te leren ‘hoe het was’. Viktor weigert, met een beroep op zijn professionele autonomie, zich neer te leggen bij de opdracht het officiële programma te volgen en neemt spontaan met onmiddellijke ingang ontslag. Hij doet even niet meer mee. Aan de leerlingen legt hij uit wat dit betekent in de levensleer van de Chinese, Taoistische filosofie van Zhuangzi.
Hamlet
De leerlingen gaan in passief verzet: ze komen wel op school maar volgen niet de reguliere lessen. Ze gaan niet in op uitnodigingen van de rector om ‘met elkaar in gesprek te gaan’ of ‘om hun eisen bekend te maken’ want die hebben ze niet. Ze zijn ‘even met andere dingen bezig’ zoals discussiëren, zelf lessen maken en op een internetkanaal zetten, en meedoen aan een vrije opvoering van Shakespeares Hamlet.
Dit zich uitbreidende netwerk van groepen leerlingen over de hele wereld die ‘er even niet zijn’ en de reactie daarop van steeds hogere overheden is de dikste verhaallijn. Daar tussen door lopen andere verhaallijnen zoals de opvoering van Hamlet door de hoofdrolspelers. Natuurlijk zijn er parallellen tussen het toneelstuk en de feitelijke maar ook verwarrende situatie waarin de twee hoofdrolspelers, Vincent en Aisha, zich bevinden.
Verwarring
Ook de decennialange, intieme vriendschap van twee ouderparen is een verhaallijn. Deze vriendschap komt onder druk te staan als een van zich uitlevert aan een blinde carrièredrang. En verder is er de ontluikende liefde tussen Vincent en Aisha en de nodige verwarring die dat 15-jarigen kan bezorgen.
Het verhaal zit wel erg vol met al deze lijntjes en hun verknopingen. Het had wel iets minder gemogen. De auteur weet deze overvloed wel weer handig vorm te geven door verschillende tekstsoorten in te voegen zoals What’sapp-conversaties, reportages, krantenberichten en dagboekfragmenten, steeds in een eigen lettertype. Mooi gedaan.
Schoonmaakjaar
Voor mij het meest fascinerende en onthullende is de ‘verlegenheid’ van ‘het systeem’ bij deze vorm van verzet: van afstand nemen, van de dingen even op hun beloop laten, van kansen geven aan iets nieuws ook al weet je nog niet wat dat is en hoe dat er uit gaat zien, van wu wei.
In ‘die verlegenheid’ wordt geen middel geschuwd om de leerlingen weer in het gareel te krijgen. Het systeem heeft een eigen dynamiek gebaseerd op ‘niet goedschiks dan maar kwaadschiks, maar jullie zullen terug in je hok’.
En dan is er tot slot de leerzame, wijze moraal van het verhaal uit de mond van Viktor wanneer bij zich voor de rechter moet verantwoorden. Viktor bepleit dat we om de 25 jaar een retraite-jaar invoegen, een schoonmaakjaar, waarin we ‘even niets doen’, om afscheid te kunnen nemen van dingen die we eigenlijk helemaal niet wilden, waarin we ruimte te geven aan het nieuwe. Wat een mooie gedachte die me deed denken aan het Jubeljaar (om de 50 jaar) uit het Oude Testament. Gewoon even met zijn allen de boel ‘resetten’. Wat zou dat een geweldige energiestroom en creativiteit kunnen opleveren die ons terugbrengt bij wie we zouden willen zijn.
Tradities
Aisha, de vijftienjarige leider tegen wil en dank, de Greta Thunberg van de lage landen, moet vluchten naar Egypte waar ze wordt opgevangen door familie. Ze gaat in gesprek met haar neef Ramses die haar leert van buiten naar binnen te kijken. Om te zien hoe het rijke westen, geïnspireerd door de Amerikaanse cultuur, omgaat met tradities, met de wortels onder gemeenschappen. Slecht dus, omdat de commercie zo allesoverheersend is, de drang om rijk te worden zo dominant, dat het mensen vervreemdt van hun wortels, van de tradities waaraan families generatieslang houvast hebben gehad. Die neef onderstreept daarmee het belang van het pleidooi van Viktor om periodiek afstand te nemen.
Verbeelding
Hofman heeft het boek, zoals al opgemerkt, wel erg vol gegooid met verhaallijnen en heel veel details. De boel blijft daardoor zeker wel overzichtelijk maar tegelijkertijd wordt er weinig aan de fantasie van de lezer overgelaten. Het is allemaal expliciet, voorspelbaar en schematisch. Neem de carrièredrang van politica Marijke die van de ene dag op de andere haar huwelijk met Viktor beëindigt en het huis te koop zet, zonder Viktor daar in te kennen. Tja, helemaal geloofwaardig is dat niet.
Om een vergelijking te maken, vóór dit boek las ik De omweg van Gerbrand Bakker, een roman over een vrouw die zich terugtrekt uit de wereld. In dit verhaal blijft heel veel onbenoemd, allerlei personages blijven bewust schimmig, ongedefinieerd (en dat is echt iets anders dan: schematisch). Het hele verhaal doet daardoor een groot beroep op de verbeelding van de lezer. Daar komt bij dat Gerbrand Bakker een groot stylist is, die prachtige zinnen schrijft over superieure percepties. Precies deze literaire kwaliteiten miste ik in Wij zijn er even niet.
Hannah Hofman, Wij zijn er even niet. Roman over de kunst van het niet doen. Uitgeverij HENS, 2023, 246 pagina’s.
