Zielland
Iedereen noemt Zielland van Désanne van Brederode een ‘wat als …’-roman. Wat als gebeurde wat in het echt niet gebeurde: Joseph Goebbels, Hitlers prominente propagandaminister, verlaat zijn vrouw Magda en zijn twee kinderen om met zijn minnares en grote liefde, de filmactrice Lída Baarová, naar Tokio te verhuizen? Precies daar begint het imaginaire verhaal dat overigens is doorspekt met harde realiteiten.
Stropdassen
Daar, in Tokio begint Goebbels aan een nieuw bestaan als, let wel: stropdassenverkoper. Hij is daarin niet alleen succesvol, hij belandt via de Duitse diplomaat Richard Sorge (die later ontmaskerd zal worden als een Russische spion) ook weer in het Duitse topcircuit, nu vanuit Tokio, in cognito, in de persoon van zijn stiefzoon. Tot blijkt dat hij het slachtoffer is van een enorme valstrik.
Het is een bijzonder verhaal, dat in het echt nooit gebeurd is. Goebbels was wel ooit verliefd op Lída, maar de Führer stak tijdig een stokje voor deze relatie. Goebbels verliet in het echt dus niet zijn vrouw. Vandaar ‘wat als’.
We krijgen het verhaal opgediend via het dagboek dat Goebbels vanaf eind 1938 daar in Japan bijhoudt. We lezen dus een zelfbeeld, een eindeloze rij reflecties, opvattingen over een reeks van uiteenlopende onderwerpen zoals de ware aard van het jodendom, het socialisme, het communisme, de Duitse natie, het charisma van de Führer, noem maar op. We krijgen een Goebbels te zien die haarscherp de werking van massabeïnvloeding doorziet. Het ontgaat hem wel hoe hij zelf wordt gemanipuleerd…
Geest-loosheid
Goebbels’ gedachten strekken zich niet alleen uit naar zijn eigen tijd. Zijn denken doet ook allerlei voorspellingen over ontwikkelingen tot in onze tijd. Langs deze weg lijkt Goebbels een spreekbuis te worden van de cultuurkritiek van Van Brederode zelf, al mag je dit een op een natuurlijk nooit vaststellen.
Ik vond de passages waarin Goebbels lijnen trekt naar het heden wel de interessantste van het boek, (zoals in de mooie ode op de adem). De zweep gaat er soms stevig over! De Geest-loosheid van onze tijd is een voortzetting van de geestloze samenleving die kritiekloos Hitler volgde. Hij heeft het over vergoebbelisering als synoniem van verbubbelisering – waar kennen we dat van?
Maar laten we ons niet vergissen. Goebbels was natuurlijk geen interessante filosoof in een ivoren toren, hij was gewoon een beest. Je zou bijna sympathie voor hem krijgen als je leest hoe dierbaar hij spreekt over zijn kinderen die hij mist. Ook bij een aantal andere gedachten vond ik hem sprankelend. Maar als je dan weer leest dat hij ooit een minnaar van zijn vrouw Magda uit de weg liet ruimen, puur om haar reactie op de mededeling daarover te zien (die er niet kwam), dan weet je weer genoeg.
Fontein
Nog even over die zweep gesproken, of beter, over de taal in deze roman: die is bloemrijk, vol beelden en vaak doorspekt met Duits idioom dat die dagboekaantekeningen een authentiek trekje geeft. Zielland is geen pageturner, het lezen vergt concentratie. Sommige recensenten spreken van stroperigheid, merkte ik. Zo zou ik het niet willen noemen. Ook ‘stroef’ is niet het goede woord. Ik ervoer de aantekeningen eerder als een eruptie, als een spuitende fontein, een soms over elkaar tuimelende stroom van associaties.
Désanne van Brederode, Zielland. Amsterdam-Antwerpen: Em. Querido’s Uitgeverij bv 2022, 188 pagina’s e-bookeditie.
