Fascineert Joachim Stiller na 55 jaar nog steeds?
In mijn boekenkasten op zoek naar een bundel korte verhalen die zich goed lenen om voor te lezen aan dementerende en somatische bejaarden viel mijn blik op De komst van Joachim Stiller van de bekende Vlaamse auteur Hubert Lampo. Welke ervaring zou herlezing van dit boek na bijna 55 jaar opleveren? Dezelfde fascinatie als toen? Of …?
Magisch realisme
Ik kreeg De komst van Joachim Stiller van Hubert Lampo met Sinterklaas 1968. Ik was toen net 17 geworden en zat in de vierde klas van de HBS. Het was de periode waarin ik de literatuur ontdekte en een lezer werd. De titel prijkte anderhalf jaar later op mijn literatuurlijst voor het examen. En niet alleen bij mij. Joachim Stiller was in die tijd onder scholieren een heel populair boek. Het boek gold als een lokkertje richting de literatuur.
Onze leraren presenteerden het boek als misschien wel het gezichtbepalende werk in het Nederlands van een nieuwe literaire stroming: het magisch realisme. Verder dan Lampo en Daisne kwam deze stroming in ons taalgebied trouwens niet, maar elders, zoals in Zuid-America, maakte het opgang en zien we fantastische auteurs als Gabriel Garcia Marquez en isabel Allende dit genre beoefenen.
Ik kreeg en las indertijd de Meulenhoff-uitgave in de achtste druk uit 1968. De eerste druk verscheen in 1960. Het papier is na bijna 55 jaar aardig aan het vergelen. Het lettertje oogt klein.
Op de achterkant staat de bekende foto van de auteur met diens pijp in de hand. Over de roman wordt verteld dat die in 1963 is bekroond met de Belgische 3-jaarlijkse staatsprijs voor proza.
Het verhaal
Over de inhoud vermeldt de uitgever:
In deze roman ‘stelt Hubert Lampo een voor hem nieuw thema aan de orde: het menselijk heimwee naar een bovenzinnelijke achtergrond in het bestaan. Een knap geschreven verhaal met een raadselachtige sfeer en een indrukwekkende gedachten- en gevoelsrijkdom.’
De populariteit van destijds onder scholieren zal zeker te danken zijn aan de geheimzinnige dingen die steeds gebeuren: een onnodig opgebroken weg, een brief ondertekend door Joachim Stiller die de hoofdpersoon aan de Antwerpse journalist Freek Groenevelt die al voor zijn geboorte, 39 jaar geleden, aan hem werd verstuurd, nachtelijk carillonspel dat alleen door Groenevelt en zijn vriendin Simone Marijnissen wordt gehoord, een oud boek met een apocalyptische inhoud, dat Groenevelt koopt en dat in de zestiende eeuw geschreven werd door Joachim Stiller, opvallende aankondigingen van de naderende eindtijd, de door een chemische stof opgewekte herinnering aan een Amerikaanse militair in de Tweede Wereldoorlog die Joachim Stiller bleek te heten, een nachtelijk telefoontje van Stiller, en zo nog het een en ander. Het boek is een aaneenschakeling van bovennatuurlijke verschijnselen die de anders zo nuchtere Freek Groenevelt geleidelijk geheel in beslag nemen en ontregelen.
Het was echt leuk om dit allemaal opnieuw te lezen. En ja, Lampo is een onderhoudende verteller (al zijn de woordkeus en schrijfstijl inmiddels gedateerd aan het raken) die er plezier aan beleeft om in zijn boeken te spelen met ideeën uit de parapsychologie en de astrologie en die ook begrippen opvoert als synchroniciteit, metafysica en de mogelijkheid van verschillende tijdsdimensies.
Messias
Ook de vele bewust uitgelokte associaties met het christendom geven het boek een speciale sfeer: Joachim Stiller die als een ‘zuivere’ man, als een messias wordt afgeschilderd als hij aan het eind van het boek het station uitwandelt en zijn verdwijning drie dagen na zijn dood, doen natuurlijk denken aan het christusmysterie. Ook het motto van het boek, ontleend aan Lucas 24: 32 (de Emmausgangers): ‘En zij zeiden tot elkander Was ons hart niet brandende in ons, terwijl Hij tot ons sprak op den weg en terwijl Hij ons de Schriften opende?’ En zo zijn er nog veel meer allusies naar de Heilige Schrift.
Waardering
In het uittrekselboek dat ik indertijd gebruikte, Boeken uit onze eeuw van B.A. Dijkstra en A.J. Schut, wordt Lampo geprezen:
‘Ofschoon een verhaal als dit alle gelegenheid biedt tot het opnemen van allerlei trucs op het gebied van de grafologie, de astrologie, etc. is Hubert Lampo erin geslaagd een volstrekt eerlijk boek te schrijven. Het bovenzinnelijke element is alleszins aanvaardbaar gebleven en de lezer die een nuchter feit als het opbreken en weer dichtleggen van de straat accepteert, wordt in het metafysica gebeuren ingeschakeld zonder zich één ogenblik bij de neus genomen te voelen.’
Ook elders krijgt de roman (nog steeds) veel waardering. Op bol.com, op de lezerssite hebban.nl en op de site waar scholieren hun boekbesprekingen publiceren valt positieve kritiek te lezen voor dit boek van Lampo. Die waardering geldt niet alleen het literaire spel met ‘dingen die eigenlijk niet kunnen’ en de vele allusies aan de verhalen uit de Bijbel. Hier en daar proefde ik ook een geloof in de ‘realiteit’ van de bovennatuurlijke verschijnselen uit het boek, als een bevestiging van het eigen vermoeden dat er meer is tussen hemel en aarde dan wij weten.
Oordeel
Nogmaals, ik vond het leuk om het verhaal te herlezen. Joachim Stiller heeft zijn raadselachtige sfeer behouden, maar aan de andere kant, geloofwaardig is het verhaal voor mij niet gebleven.
Als lezer zocht ik tevergeefs naar enige samenhang in de ‘verschijningsgedaanten’ van Joachim Stiller. Zijn brieven zijn te cryptisch om er ook maar een touw aan vast te kunnen knopen. Het waarom van zijn verschijning (op vrijdag!) aan het slot is een raadsel en zal dat als gevolg van zijn verdwijning op de derde dag, ook blijven. Het beroep dat Lampo doet op de welwillendheid van de lezer om hier enig ‘geloof’ aan te hechten, is voor mij te groot geworden, maar is bij anderen kennelijk niet onbeantwoord gebleven.
Een intrigerend interview met de auteur (en zijn vrouw) uit 1993 in Trouw geeft een aardig beeld van Lampo’s kijk op het literaire milieu in Vlaanderen in zijn dagen.
Het boek is indertijd verfilmd en nu op Youtube te zien: https://www.youtube.com/watch?v=QBP80ZYCE-E
Meer beschouwingen over bekende boeken lezen? Kijk dan onder de knop Artikelen/Beschouwingen en onder de knop Boekbesprekingen. Of abonneer je op de Nieuwsbrief, zie Homepage.
