Woorden als geweerkogels en vioolklanken

Woorden als geweerkogels en vioolklanken

‘Sommige woorden kunnen mogelijk de wereld veranderen, ze kunnen ons troosten en onze tranen drogen. Sommige woorden zijn geweerkogels, andere vioolklanken. Sommige kunnen het ijs rond het hart smelten en je kunt zelfs woorden als reddingswerkers eropuit sturen als de dagen wreed zijn en wij misschien levend noch dood. Daarentegen zijn woorden ook amper ergens goed voor en wij verdwalen en creperen van de ontberingen op de hoogvlakte van het leven als we niets anders dan een kroontjespen hebben om ons aan vast te houden.’

Woorden en hun werking. Nu eens als geweerkogels, op andere momenten als vioolklanken. Woorden die kunnen redden, die een bevroren hart kunnen ontdooien. Woorden die ons helpen in het verwerken van onze emoties. De kracht van woorden. En tegelijkertijd is er de onmacht van de taal, zijn er situaties en omstandigheden waarin taal tekortschiet en we moeten zoeken naar woorden die ons helpen om te begrijpen wat er moet ons gebeurt.

Jón Kalman Stefánsson wijdt in Hemel en hel op verschillende plaatsen woorden aan de taal. Zomaar in de beschrijving van wat er gebeurt als twee jongens in de negentiende eeuw scheep gaan op een IJslandse vissersboot, het hoofd zo vol van de poëzie van John Milton, Paradise lost, dat een van hen vergeet zijn anorak mee te nemen tegen de striemende kou op zee, met de vriesdood ten gevolge. Sterven aan poëzie; het klinkt bijna poëtisch als tegelijkertijd niet duidelijk is hoe hard het bestaan van deze jongeren, deze vissers is. Het leven in de verlatenheid van de fjorden is rauw. Het is een wereld waar het meer nacht dan dag is, waar het elk ogenblik opnieuw kan gaan sneeuwen of stormen. Het is een leven in armoede, vol verdrinkingen en kindersterfte, een leven met weinig woorden. En precies daarom schildert Stefánsson de effecten van de taal, de kracht van woorden, van een gedicht..

Nog een citaat:

‘Woorden hebben de kracht van reuzen en ze kunnen God doden, ze kunnen levens redden en ze vernietigen. Woorden zijn pijlen, kogels, mythische vogels die God bereiken, woorden zijn vele duizenden jaren oude vissen die in de diepte iets afschuwelijks vinden, ze zijn een net, wijd genoeg om de aarde erin te vangen en de hemel ook, maar soms zijn woorden niets, versleten kledingstukken waar de kou doorheen gaat, nutteloze forten die makkelijk door dood en rampspoed worden overwonnen.’

Sterven aan een gedicht, het kan. Dat is de kracht van poëzie. Die kracht is zeker niet alleen destructief. Het is hemel en hel, hel en hemel, evenals de zee dat is. 

‘Sommige gedichten voeren ons mee naar een plek die woorden, gedachten niet kunnen bereiken, ze brengen je naar de kern zelf, het leven blijft een ogenblik lang stilstaan en wordt mooi, het wordt rein door verdriet en geluk. Sommige gedichten veranderen de dag, de nacht, je leven. Sommige gedichten kunnen je doen vergeten, de droefenis vergeten, de wanhoop, (…).

Jón Kalman Stefánsson, Hemel en hel. Roman. Amsterdam: Anthos 2010 (oorspr. 2007). Het is deel 1 van een trilogie. De twee andere titels zijn Het verdriet van de engelen en Het hart van de mens.

Met dank aan Corrie Kreuk en Jan Maas voor de leestip.