Voorlezen voor demente(rende) bejaarden

Voorlezen voor demente(rende) bejaarden

Opnieuw is het een mooie najaarsdag. Weer kunnen we buiten zitten. Stoelen en rolstoelen in een grote kring. Rollators aan de kant. Er zijn 10 – 12 deelnemers, voornamelijk dames. Ik sta aan de rand van de cirkel en kan met iedereen oogcontact maken. We kunnen beginnen.

Bomans en Carmiggelt

Een half jaar geleden vroeg ik vrijwilligerscoördinator Marja van het verzorgingstehuis om de hoek (Adegeest), of er belangstelling zou zijn voor voorlezen. Ze antwoordde onmiddellijk positief en noemde de afdeling voor psychisch-geriatrische bewoners op de eerste verdieping. Daar mag ik beginnen.

Ik heb geen idee wat zou kunnen aanslaan en heb een dikke verhalenbundel van Godfried Bomans bij me. Misschien kennen ze die naam nog uit de tijd dat hij vaak in  televisieprogramma’s meedeed en, net als Jan Wolkers, een week in zijn eentje op Rottum verbleef (wat hem helemaal niet beviel). Ook probeer ik het met de ‘kronkels’ van Simon Carmiggelt, ook een tv-icoon uit hun tijd. Carmiggelt las zijn korte schetsen voor op televisie en dan was er altijd een melancholiek muziekje bij. Misschien weten ze dat nog.

Ik leer dat ik tussendoor een vraag kan stellen. “Wat is een ‘kruidenier’ ook al weer?” (meneer S: ‘Ja, Appie Hein’), ’Hadden jullie ook een potkachel?’ Dat soort feitenvragen. Daardoor wordt het wat levendiger. Maar helemaal tevreden ben ik nog niet. Er zit meer in. 

Joost van den Vondel

Dat er inderdaad meer inzit, blijkt als ik begin met het voorlezen van oude gedichten. In mijn kast staat de bundel Geliefde gedichten die iedereen kent maar niemand kan vinden, gekozen door Wim Zaal. Daar moet vast iets uit te halen zijn. Proberen maar, op goed geluk.

De middeleeuwse gedichten (Het waren twee koningskinderen en Egidius, waar bestu bleven?) sla ik maar even over. De taal daarvan staat wel erg ver weg van het Nederlands van deze tijd. 

Zou Joost van de Vondel wat zijn? Het stokske van Joan van Oldenbarnevelt? Ik begin met de eerste versregel:

Mijn wens behoede u onverrot,

De regel is nog niet af of meneer B neemt het over:

O stok en stut, die, geen verrader

Maar ’s vrijdoms stut en Hollands Vader

Gestut hebt, op dat breed schavot;

Toen hij voor ‘t bloedig zwaard most knielen,

Veroordeeld, als een Seneka,

Door Nero’s haat en ongena,

Tot droefenis der braafste zielen.

Van de zestien versregels die nog volgen kent hij van minstens de helft de laatste rijmwoorden.

Raak! 

We praten wat door over deze executie die feitelijk een moord was op last van Prins Maurits. Meneer B; ‘Prins Maurits keek vanachter een raampje toe op de executie. Wat was ook alweer precies de casus?’ Ik vertel dat Vondel dit gedicht 35 jaar na de moord schreef toen hij bij iemand de stok van Van Oldenbarnevelt zag en zich zoveel jaar na dato nog kwaad maakte over dit onrecht.

Ik ga door met een andere bekende van Vondel, het tragische Kinder-lijk:

Constantijntje, ‘t zalig kijndje, 

Nu is het mevrouw A die onmiddellijk invalt, gesteund door meneer B:

Cherubijntje, van omhoog,

D’ijdelheden, hier beneden,

Uitlacht met een lodderoog.

Bij deze vier versregels blijft het. Als ik de rest van het gedicht, nog 12 versregels, voorlees, zie ik concentratie op de gezichten. Ja, het gedicht zit vol verouderde woorden (‘krielen’, ‘dwerrelt’, ‘dertel’). Ik gok op herkenning van de laatste regel, 

Eeuwig gaat voor ogenblik.

Die blijft uit.

Mooi dat onze grote dichter uit de 17de-eeuw nog zo bekend is! Zouden ze ook de reien uit de Gysbreght van Aemstel nog kennen?  Ik probeer de bekendste:

Waar werd oprechter trouw

Dan tussen man en vrouw

Ter wereld ooit gevonden?

Twee zielen gloênde aan-een gesmeed,

Of vast geschakeld en verbonden

In lief en leed.

Anders dan ik had verwacht levert deze eerste strofe van de Rei van Burgzaten geen herkenning op.

Hieronymus van Alphen

Jan Luiken misschien?

Droom is ’t leven, anders niet;

’t Glijdt voorbij gelijk een vliet,

Die langs steile boorden schiet

Zonder ooit te keren.

Geen respons. 

Ik sla een eeuw over en kom bij Hieronymus van Alphen. Dit zou moeten lukken. En ja hoor, bijval alom, in koor zelfs dit keer:

Jantje zag eens pruimen hangen,

O! Als eieren zo groot;

’t Scheen dat Jantje wou gaan plukken,

Schoon zijn vader ’t hem verbood.

Na deze vier regels valt het weer stil, maar de aandacht blijft opnieuw geconcentreerd als ik de volgende 20 regels voorlees.

En zo gaat het op en af, herkenning en absolute stilte. A.C.W. Staring’s Oogstlied wordt, tegen mijn verwachting in, direct overgenomen door mevrouw C en door enkele anderen mee gemompeld:

Sikkels klinken;

Sikkels blinken;

Ruisend valt het graan.

Zie de bindster garen!

Zie, in lange scharen,

Garf bij garven staan!

enzovoorts. Ze kennen het als een liedje.

Gorter en Perk

Zo ga ik de eeuwen door. Potgieter, De Genestet, Bilderdijk,.. Steeds dichter naar het nu. De Tachtigers, zouden ze die kennen? Ik probeer het met het misschien wel bekendste gedicht, de Mei van Herman Gorter. En ja hoor, een bescheiden koor dit keer maar wel raak:

Een nieuwe lente en een nieuw geluid:

Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit,

Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht

In een oud stadje, langs de watergracht –

enzovoort.

Weer die eerste vier regels. 

Ik waag een gokje, Iris van Jacques Perk, een gedicht waarvan ik de eerste vier regels sinds mijn HBS-tijd in mijn hoofd heb (we staken in de klas een beetje de gek met deze gekunstelde taal):

Ik ben geboren uit zonnegloren

En een zucht van de ziedende zee,

Die omhoog is gestegen, op wieken van regen,

Gezwollen van wanhoop en wee.

En weer is het mevrouw A die onmiddellijk invalt. Wat een verrassing! Kreeg zij indertijd uit hetzelfde literatuurboek (‘Lodewick’) les? Het zou zo maar kunnen.

W. Kloos (Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten) en J. Slauerhoff (Woningloze: Alleen in mijn gedichten kan ik wonen, …) roepen geen herkenning op. 

Marsman

H. Marsman weer wel:

Denkend aan Holland

zie ik brede rivieren

traag door oneindig

laagland gaan,

Enzovoort.

Het is een feestje.

Nieuw materiaal

Zoekend naar nieuw materiaal gooi ik een vraag op LinkedIn en krijg een reeks van namen. Natuurlijk Annie M.G. Schmidt en Toon Hermans, Toon Tellegen en Willem Wilmink. En ook verzamelbundels van gedichten zoals Domweg gelukkig, in de Dapperstraat van C.J. Aarts en M.C. van Etten. Deze bundel biedt ongeveer hetzelfde als de bundel van Wim Zaal maar heeft ook andere teksten waaronder gedichten die vooral bekend zijn geworden als liedje, zoals Toen onze Mop een Mopje was, van J.J.A. Goeverneur. Na de eerste strofe zingt iedereen het refrein (Waf woef, waf woef, …), en kom ik nauwelijks meer toe aan de volgende strofen. Maar wat geeft dat?

Meer liedjes?

In ’t Hooge Nest van Roxanne van Iperen wordt verteld hoe kampgevangenen in de Tweede Wereldoorlog de tijd doodden met het zingen van oude liedjes. Ik noteer wat titels, zoek de teksten op en probeer die uit. Mens durf te leven! van Dirk Witte, ’t Zonnetje gaat van ons scheiden, Constance heeft een hobbelpaard:

Constace heeft een hobbelpaard

Zonder kop en zonder staart

Daarmee rijdt hij de wereld rond

Zomaar in z’n blote …

‘Billen’, maakt de sjiek geklede dame naast me, de zin af. 

Misschien moet ik hier op doorgaan, oude gedichten afwisselen met oude liedjes. Het slaat aan. Hup, weer op zoek naar nieuw materiaal.