Echte vrienden
Zo noemt Désanne van Brederode de boeken die geduldig op een plank in haar boekenkast op haar staan te wachten tot zij ze ‘even geduldig, letter voor letter tot leven wil wekken, op een plek waar niemand ons samen hoort en ziet.’ Echte vrienden.
Literatuur versus filosofie?
Van Brederode is romanschrijfster en filosofe. Ik las indertijd haar debuut Ave verum corpus dat de aandacht trok. Van Brederode is ook bekend van haar columns in Buitenhof. Filosoferen en literatuur schrijven, het zijn beide twee heel talige activiteiten, zij het ook heel verschillend. Dat verschil leidt nog al eens tot vooroordelen, zowel bij filosofen en auteurs als bij lezers. In een artikel in Filosofie Magazine (3/2012) gaat Van Brederode op deze vooroordelen in.
Zoals fictie-lezers films vaak maar een slechte afgeleide van het boek vinden (alsof een film niet ook een toegevoegde waarde kan hebben), zo spreken filosofen vaak neerbuigend over de mooie stijl van een roman die met waarheid echter niets van doen heeft. En daar gaat het immers om? Filosofen zijn immers op zoek naar waarheid?
En omgekeerd, romanschrijvers kun je geen groter verwijt maken dan de opmerking dat het boek toch wel ‘een heel filosofisch boek’ is geworden.
‘Taal behoort voor het denken een dienstbaar middel te zijn, niet een doel in zichzelf, heet het dan.’
Het is een opvatting die, aldus Brederode, onder filosofen wijd verspreid is, maar ook onder romanschrijvers voorkomt. Daar lijkt tegenwoordig wel verandering in te komen.
‘Inmiddels groeit het aantal filosofen dat deze opvatting niet alleen met argumenten bestrijdt, maar door close reading van de grote meesters uit de westerse literatuur (Shakespeare, Proust, Dostojevski, Thomas Mann) tegelijk bewijst dat er wel degelijk morele vraagstukken of levenslessen aan de verhalen vallen te ontwringen.’
Redenen voor blijdschap? Mwah.
‘Vaak lijkt hun werkwijze toch op het bekende ‘krenten uit de pap pikken’. Waarmee meteen helder is hoe ze over vorm, toon en compositie denken: dat is de pap. Misschien zullen ze hier nu zelf aan toevoegen: ‘Het is wel heel lekkere pap.’ Maar ook in dit verband is het woordje ‘wel’ niet minder dan dodelijk.’
Filosofie lezen
Wat betekent het om een boek van een filosoof te lezen? Gaat dat net zo vlot als met een roman? Nee dus. Vaak is dat een worsteling, met de tekst, met de volstrekt andere gedachten dan die je eigen zijn. Voer je die worsteling in je eentje uit? Of zoek je daarvoor het gezelschap van anderen? Heb je meer aan in je eentje lezen dan aan een stevig filosofisch gesprek, bij voorkeur op de wijze van Socrates: bevragend, zoekend, intussen sturend?
Van Brederode kiest voor het eerste. Lezen in je eentje biedt je namelijk heel veel vrijheden.
‘Wat mij betreft kan het lezen juist een verheviging, een intensivering van het (Socratische) gesprek zijn; de gesprekspartner of leermeester zit niet naast of tegenover je, maar nodigt je uit tot tijdelijke zielsverhuizing. Je mag met zijn ogen kijken, met zijn oren luisteren, met zijn handen voelen, met zijn gemoed meebewegen, met zijn stemmingen reageren, in al zijn kleuren en toonaarden. Door middel van zijn verstand, zijn begrippen, zijn zinsbouw en vaak onbewust gehanteerde stijlkenmerken mag je zijn waarnemingen analyseren, om hierna zijn verbanden aan te brengen, zijn conclusies te trekken, tot zijn inzichten te komen. Althans tijdelijk.
Totaal meegaan met de schrijver? Je helemaal aan de ander overgeven? Op je rug liggen, pootjes omhoog?
‘Je als lezer met huid en haar en ziel inleven in een schrijvende filosoof, dead or alive, betekent niet dat je je geest ook inlevert, of je als een willoze slaaf uitlevert aan diens ideeën. Integendeel.’
Vrijheid
Nogmaals, het leuke van lezen is volgens Brederode dat je daarin een grote mate van vrijheid kunt ervaren. Je bent niemand verantwoording schuldig, ook de filosoof/auteur niet.
‘Het mooie van lezen is dat je boeken op je eigen tijd kunt openslaan en weer dichtklappen, dat je een bij eerste lezing betoverende passage een paar maal nauwkeurig kunt herlezen en ontleden, en dat je, binnen welke periode dan ook, van mening over het gelezene kunt veranderen, in gunstige of negatieve zin. En dit weer zonder dat de auteur je inconsequentie verwijt en je probeert te overtuigen of verleiden om toch vooral in zijn gezelschap (of: onder zijn invloed?) te blijven. Hoe innig de relatie ook kan zijn, ze laat zich zonder scrupules verbreken, aangezien de schrijver er niets van merkt. Zoals hij het evenmin doorheeft wanneer je na jaren weer eens een boek van hem ter hand neemt, en moet toegeven dat je nu pas oog hebt voor de diepte van bepaalde beweringen, voor elegante overgangen van het ene naar het andere thema, of voor wat er aan eigen denkkracht wordt opgeroepen, juist door de aanvankelijk zo ergerlijke, opzettelijke wrijving tussen elkaar tegensprekende beweringen.’
Misverstand
Terug naar de spanning tussen gedachten en taal, tussen literatuur en filosofie.
Het is echt een misverstand te menen dat een inhoudelijk zwakke filosofische tekst gered kan worden door een mooie stijl en door mooie taal. Een goed verhaal kent geen of/of; het is en/en.
‘Iedere hartstochtelijke filosofielezer weet dat sommige boeken en hun auteurs alleen je vrienden voor het leven kunnen worden, omdat ze bij iedere zin tonen dat er geen onderscheid tussen vorm en inhoud behoort te zijn: het menselijke vermogen tot reflectie en het vermogen tot het uitspreken van je gedachten, voeden elkaar en voeden elkaar op.’
Lofzang op het lezen
Van Brederode sluit af met een duidelijke positiebepaling die de kern van het lezen raakt.
‘Ik weet alleen dat ikzelf behoefte blijf houden aan echte socratische gesprekken, met een aantal echte vrienden. Die op een plank in mijn boekenkast geduldig wachten tot ik ze even geduldig, letter voor letter tot leven wil wekken, op een plek waar niemand ons samen hoort en ziet.
Want lezen mag dan een saai, ingetogen, ouderwetse, antisociale en dus wat treurige activiteit heten, het is, op beminnen na, wél de meest enerverende en tedere, intieme bezigheid.
En mits de boeken muzikaal en kleurrijk, gloedvol, bewogen en beweeglijk zijn geschreven: zelfs minstens even onvergetelijk.’
Lees ook: Lezen en herlezen https://www.blijmeteenboek.nl/2021/07/lezen-en-herlezen/
