Hoe onbevangen kun je lezen?
Ben je nog in staat om een roman onbevangen lezen als je weet dat het geschreven is door een bekende en erkende auteur die er een eigentijdse versie mee beoogde van de gelijknamige roman van Jane Austen? Kleurt deze voorinformatie de manier waarop je het boek leest? Heeft dit invloed op je waardering ervan, op je oordeel erover? Ik heb het over Ik ben Emma van de Vlaamse schrijfster Kristien Hemmerechts.
Deze vraag kwam bij me op toen ik dit moderne verhaal las over een jonge, welgestelde vrouw die haar dagen vult met oppervlakkige gesprekjes met leden van haar complexe familie. Maar de vraag die ik opwerp kent vele varianten. Want, hoe onbevangen kun je nog lezen als vooraanstaande recensenten van kwaliteitskranten een boek de hemel in prijzen en jij het maar matig kunt waarderen? Dit laatste overkwam me onlangs met Finse dagen van Herman Koch. Ik scheef over mijn dilemma’s ten aanzien van dit boek in een Goodreads-review. Bij wijze van bonus voeg ik die tekst toe aan dit blog. Nu wil ik de vraag naar het onbevangen lezen bespreken aan de hand van Ik ben Emma.
Korte inhoud
Emma heeft geen baan en daardoor veel ruimte voor fantasie en speculaties over de relaties tussen haar familieleden. Ze doet vergeefse pogingen om een halfzusje te koppelen aan een buurman, die juist valt op haar, Emma. Ze is jaloers op een ander buurmeisje dat terugkomt uit Afrika en weinig belangstelling voor haar heeft ondanks de gedeelde jeugd. Ze ergert zich over twee nichtjes die zich een erfenis toe-eigenen. Ze heeft geen weerwoord op de TV-ster, de (nieuwe) partner van diezelfde buurman die haar hele omgeving naar haar hand zet. Ze moet dealen met haar zeer gelovige halfzus die haar betrekt bij hulpverlening aan immigranten. En zo gebeuren er nog wat zaken die haar slechts kortstondig lijken te raken. Voor mij als lezer is Emma een oppervlakkig wicht met tijd teveel.
Leesopties
Ik schets een viertal situaties van omgaan met deze roman.
Stel: ik zou niets weten van de voorinformatie, ik zou ook niet weten wie de auteur is van dit boek, mij werd door een onverdacht persoon een anoniem exemplaar van dit boek in handen gestopt met het verzoek dit te recenseren voor <vul zelf maar in> – wat zou ik er dan over schrijven?
Ik denk het volgende:
- Met bovenstaande samenvatting zou ik volstaan.
- Over mijn oordeel over de inhoud zou ik toevoegen dat het een heel dun verhaal is, flinterdun zelfs en zeer lichtvoetig. Het graaft nergens diep, noch in de sociale omstandigheden die aan de orde komen, noch in de karakters van de personages, ook niet in dat van Emma.
- Over de stijl zou ik toevoegen: het boek is in heel heldere taal geschreven, nergens ingewikkeld, veel korte zinnen, het leest als een trein.
- Over de doelgroep zou ik toevoegen: lijkt me wat voor oudere tienermeisjes. Misschien dat zij zich kunnen identificeren met Emma: over wie is verliefd op wie.
Stel: ik weet voorafgaand aan het lezen dat het geschreven is als een eigentijdse versie van Emma van Jane Austen, wat zou ik dan schrijven?
- Ik heb Emma van Jane Austen niet gelezen en kan dus geen vergelijking maken.
- Ik zou de vraag stellen of het essentieel is dit te weten of dat het alleen maar leuk (need of nice to know). Ik bedoel: moet dit gegeven integraal van invloed zijn op mijn leeservaring met Ik ben Emma of mag ik dat boek ook zonder deze voorkennis beoordelen, dus als boek op zich (ik typte bijna ‘kunstwerk op zich’, maar dat gaat me toch te ver).
Stel: ik weet voorafgaand aan het lezen dat het geschreven is door een gerenommeerd auteur, zou dat mijn lezing van het verhaal beïnvloeden?
Ja, want ik stelde mezelf tijdens het lezen regelmatig de vraag: hoe zou Kristien Hemmerechts willen dat ik dit boek zou lezen? Natuurlijk als een serieuze, eigentijdse vertaling van Emma van Jane Austen, maar ik kon me ook niet aan de indruk onttrekken dat het een parodie is op …. ja op wat? Ik bedoel eigenlijk te zeggen dat ik me niet kan voorstellen dat Hemmerechts zelf dit als een serieus boek bedoelt, zeg maar: als een bijdrage aan de Vlaamse literatuur. Want als ze dat wel bedoelt, ja, dan valt ze voor mij echt door de mand. Anders gezegd,
Stel: ik ben zo gecharmeerd ben van deze eigentijdse versie van Emma dat ik me spoed naar de bibliotheek om de versie van Austen te lenen. Zou ik die dan nog onbevangen kunnen lezen? Of zou ik alles wat daarin gebeurt lezen door de bril van Ik ben Emma? Eerlijk gezegd, ik denk dat dit laatste het geval zal zijn en dat het onmogelijk is om de oorspronkelijke versie nog onbevangen te lezen. Ik kan er natuurlijk mijn best voor doen, maar toch. Ook dan is er sprake van voorinformatie, nu in de omgekeerde volgorde. Ik sluit niet uit dat deze voorinformatie me als een sluipmoordenaar ter zijde staat.
Interview
Nadat ik het voorgaande had geschreven, las ik een uitgebreid interview met Hemmerechts over Ik ben Emma. Hierin vertelt ze dat ze heeft geprobeerd om de ironie en spot van Austen mee te nemen in haar versie van het verhaal. Oké, denk ik dan. Dat betekent dat het boek voor haar serieus is en dat het geen parodie op een zeker genre maar als navolging als Austen. Maar eerlijk gezegd, het lukt me niet om het boek te lezen als ironie of als spot. Ik vind er geen enkel aanknopingspunt voor in de tekst tenzij in de kneuterigheid van bepaalde passages.
Lezen is zelden zo maar lezen. Er is altijd wel iets wat meespeelt en wat je leesplezier in gunstige of ongunstige zin beïnvloedt. Is dat erg? Nee toch. Het houdt het lezen juist boeiend.
Bonus
De Goodreads-review van Finse dagen van Herman Koch:
‘Je kunt het lezen als een autobiografische roman over verlies en rouw, over de worsteling om volwassen te worden. Je kunt het lezen als een ingenieus spel van waarheid en onwaarheid, van fictie en werkelijkheid, van auteur en personage, van auteur en lezer.
Je kunt zeggen dat het gaat over het gammele verschil tussen onthouden en vergeten, tussen denken te herinneren en achteraf invullen.
Tal van onzekerheden dus, twijfels die niet worden weggenomen. De lezer blijft zwevend achter, naarstig op zoek naar houvast.
Het kan allemaal. Misschien was dat de bedoeling, misschien vinden velen dit de kracht van dit boek.
Maar tegelijk ontkwam ik niet aan de ervaring dat ik me als lezer heb laten verleiden tot het lezen van extreem veel alinea’s waarin het nergens over ging. Vaak dacht ik: waarom lees ik dit?
Nogmaals, noem het de kracht, maar mij overtuigde het boek niet.’
