Als lezen een straf is

Eind januari 2012 haalde een uitspraak van een Belgische politierechter alle grote Nederlandse kranten. Een 30-jarige automobilist werd in juli 2011 door de politie aangehouden toen hij met zijn voertuig onophoudelijk op hoge snelheid aan het slippen was op een rotonde. Dit wangedrag was goed voor een forse boete, vier maanden rijontzegging en het verplicht lezen van Tonio van A.F.Th. van der Heijden.

Het boek als spiegel

Tonio is het tragische verhaal over het verlies van de enige zoon van de schrijver en zijn vrouw Mirjam Rotenstreich. Het was het gevolg van een volstrekt onnodig  verkeersongeval. 

Het opgedragen lezen van Tonio door de automobilist zou worden gecontroleerd. Niet lezen was goed voor drie jaar rijbewijs kwijt. Door de man te dwingen om de risico’s die hij nam te overzien, hoopte de rechter zijn gedrag te veranderen. De roman als spiegel. Je inleven in de situatie van een ander een daar wat wijzer van worden.

Lezen van literatuur om gedrag te beïnvloeden, het is niet nieuw. We kennen allemaal de romans die ons beeld van de werkelijkheid wezenlijk veranderd hebben. Romans die de geschiedenis hebben veranderd. De negerhut van oom Tom, de Max Havelaar, noem maar op. En misschien kunnen we over vijf jaar concluderen dat ook Na de Bataclan veel heeft losgemaakt. Maar literatuur lezen als straf!? 

Effectief?

Van der Heijden zelf is wel blij met de gerechtelijke uitspraak. Voor RTL Nieuws verklaarde hij indertijd: 

‘Zo zou het eigenlijk over de hele wereld moeten. Als de wegpiraat hierdoor tot inkeer komt, dan heb ik het in elk geval niet voor niets geschreven.’

De schrijver denkt dat het lezen van een boek als Tonio meer effect kan hebben dan het ontzeggen van de rijbevoegdheid.

‘Dat zet moreel niet veel zoden aan de dijk bij zo’n snelheidsduivel. Het veroorzaakt eerder woede omdat hij zijn kar drie jaar niet mag gebruiken. Waarna hij weer op de oude voet op het gaspedaal doorgaat.’

Van der Heijden mag er dan positief over zijn, anderen hebben zo hun twijfels. 

Maatwerk?

Blogger Ton van Eck kan zich wel voorstellen dat Van der Heijden blij is met het vonnis van de rechter.

‘Dank je de koekoek, als dit navolging gaat krijgen is de volgende druk van de roman nabij en de gratis publiciteit zal meer schapen op het droge brengen voor de romanschrijver. Ik zou daar ook voor zijn als ik A.F.Th. zou zijn.

Nu is Tonio lezen ook niet zo’n straf. Een echte straf zou zijn om de gehele Tandeloze Tijd-cyclus van de schrijver te moeten lezen. Te beginnen met de proloog en achtereenvolgens alle dikke pillen die daarna verschenen zijn. Dat is pas straffen. En O wee als je draad kwijt bent halverwege: opnieuw beginnen!

De plaatselijke boekhandel als filiaal van het gerechtsgebouw. Oude niet weerbare mannetjes of vrouwtjes van hun tasje beroofd: Hersenschimmen van Bernlef!’ 

Anders gezegd, bij elk misdrijf is wel een goede titel te verzinnen. Er valt gemakkelijk maatwerk te leveren, maar of je dit moet willen?

De Belgische rechter is niet de enige die tot dit type vonnis kwam. Er zijn vergelijkbare voorbeelden in andere landen. 

Bildung als antwoord

Lezen als straf voor een verkeersovertreding, hoe kan dat gaan werken? Is het wel zo simpel als de rechter veronderstelt? Wat voor soort kennis levert dit lezen dan bij de veroordeelde op? En hoe kun je er zo zeker van zijn dat die kennis ook het gedrag beïnvloedt? Vragen waar filosofen zich graag over buigen. De Vlaamse filosofe Leen Verheyen bijvoorbeeld. 

In haar boekje Wat de lezer leert. Filosofen over het nu van literatuur onderzoekt Verheyen dit soort filosofische vragen en de antwoorden die er tot op heden op zijn gegeven. Zo zijn er bekende filosofen die het lezen van literatuur inderdaad een nuttige want vormende tijdsbesteding vinden. Martha Nussbaum, schrijfster van onder meer Niet voor de winst is hier een voorbeeld van. Door te lezen zou je leren je om je te verplaatsen in heel andere situaties dan die van jezelf en in het leven van een andere persoon waardoor je diens gevoelens leert herkennen en begrip krijgt voor andere zienswijzen. Nussbaum noemt dit narratieve verbeelding. Die is nodig in een democratie waar we samen moeten en willen leven ondanks onze uiteenlopende inzichten en meningen. Om het modern te zeggen: diversiteit overbruggen door even in elkaars schoenen te gaan staan. 

Nussbaum grijpt in deze redenering terug op het klassieke opvoedingsideaal van de Bildung, een ideaal dat vele eeuwen lang de grondslag vormde van de curricula in het onderwijs. Ons huidige gymnasium staat duidelijk in deze traditie waaruit het ook is voortgekomen. Het heeft er alle schijn van dat de Belgische rechter zijn oor te luister heeft gelegd bij Nussbaum. Opnieuw, literatuur als middel om gedrag te beïnvloeden. 

3 x knowing

Toch is deze zienswijze niet onomstreden. Er zijn genoeg filosofen en ook schrijvers die zeggen dat je literatuur niet moet inzetten als een instrument voor gedragsverandering. Zij geven hiervoor twee redenen. 

De eerste is dat literatuur allereerst een kunstvorm is die als kunstvorm een eigen waarde heeft, een waarde op zichzelf. Lezen is genieten van een roman om esthetisch overwegingen: ‘wat een mooi boek!’ Als het je te doen is om iets te leren, dan moet je niet bij fictie zijn maar bij non fictie. 

En als tweede, zo er al ware kennis in een roman aanwezig is, dan ligt die kennis daar niet zomaar voor het oprapen, alsof het gaat om een wetenschappelijk, objectief en onomstreden feit. De kennis die een roman de lezer biedt, is van een andere orde. 

Verheyen verwijst hier naar de Amerikaanse filosofe Dorothy Walsh. Walsh onderscheidt drie soorten kennis: theoretische feitenkennis (knowing that), praktische kennis (knowing how) en verbeeldingskennis (knowing what it is like to). In literatuur gaat het om die derde vorm van kennis. Lezen is een soort doen alsof. Dit klinkt inderdaad aantrekkelijk en, zouden wij zeggen, zo herkenbaar. Maar Verheyen zet er wel een vraagteken bij: is die derde vorm van kennis wel een realistische kennis? Hoe realistisch is een roman eigenlijk? Zelfs als we die ‘een realistische roman’ noemen? Het gaat toch altijd om gestileerde situaties die weliswaar ‘model staan voor’ maar intussen flink kunnen afwijken van wat we die in het gewone leven tegen komen. Ook realistisch romans zijn volgens bepaalde conventies  geschreven. Bovendien kijk je in een roman heel vaak mee door de ogen van maar een romanfiguur. Hoe gekleurd is dat!

Zou de Belgische rechter dit ook allemaal bedacht hebben toen hij het vonnis uitsprak over de snelheidsduivel op de rotonde?

Vorming door lezen

Lezen als straf – je hoeft geen beëdigd rechter te zijn om daarvoor te kiezen. Ook filosofe Stine Jensen liet het woord vallen in een stuk op de Opiniepagina van NRC van 15 augustus 2020. Het is haar te doen om het steeds minder lezen door opgroeiende jongeren. Het zijn rechtelijke uitspraken die haar inspireren tot een lekker provocerend pleidooi voor ‘lezen als straf’.

Jensen verwijst daarin naar een rechter in de VS die in 2016 een vijftal pubers veroordeelde tot een flinke leesstraf wegens het plaatsen van hakenkruizen en racistische leuzen op een gebouw. Jensen: 

‘De rechter, mevrouw Rueda, die opgroeide in Mexico, vertelde in een interview dat zijzelf op jeugdige leeftijd aan het lezen was gezet door een betrokken bibliothecaresse. Zonder haar inbreng had ze wellicht nooit de boeken van Leon Uris (over de gevolgen van de jodenvervolging) en Alan Paton (over apartheid in Zuid-Afrika) gelezen.’

Deze rechter wil op vergelijkbare wijze de jongeren door het lezen van een zorgvuldige selectie romans aan het denken zetten. Jensen meldt dat de uitspraak leidde tot een gunstig resultaat: geen recidive. Als dit inderdaad het geval is en als het waar is dat het lezen de veroordeelde jongeren ten goede heeft veranderd, dan hoeven we de bedenkingen van de filosofen niet al te zwaar te laten wegen. Hoewel ze me zeker aanspreken, zijn ze niet doorslaggevend om voortaan af te zien van dit soort vonnissen. 

Volgens Jensen maakt het voorbeeld van de Amerikaanse rechter duidelijk waarom lezen ertoe doet.

‘Dankzij boeken doe je kennis op, krijg je een (ander) perspectief op de wereld, verbind je je met personages, kom je voor ethische dilemma’s te staan, ontwikkel je stilistisch vernuft.’

Lezen = skimmen

Stine Jensen maakt zich zorgen over het leesgedrag van jongeren. Dat holt volgens recent onderzoek achteruit. Jongeren lezen wel, maar vooral korte teksten op schermen. Het vermogen tot ‘diep’ lezen neemt af en heeft plaats gemaakt voor ‘skimmen’, fragmentarisch scannend lezen. De gevolgen zijn alarmerend: een op de vijf jongeren dreigt laaggeletterd te worden. Als oorzaak wordt het gebrek aan plezier in het lezen genoemd. Daarom pleiten de Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad in 2019 voor een leesoffensief. Kinderen moeten er weer zin in krijgen om een boek te pakken.

Leesbevordering door te mikken op vergroting van het ‘plezier in het lezen’ is Jensen te mager, te vrijblijvend. Wie echt doordrongen is van het hoge belang van lezen legt de lat hoger. Het beleid mag van haar dan ook wel wat ambitieuzer:

‘Ik wil dat ze twee keer geboren worden als lezer: de eerste keer als kind, als ze ondergedompeld worden in spannende of magische werelden, en de tweede keer als esthetische lezer, die oog krijgt voor stijl, vorm, schoonheid, fictie, non-fictie, genre. The Color Purple is niet alleen een roman over de emancipatie van zwarte vrouwen, het is óók een negentiende-eeuwse briefroman in een modern jasje. Wie literatuur leest, leert over geschiedenis, sociologie, psychologie, feminisme, intertekstualiteit én stilistische schoonheid’.

Strijdvaardig besluit ze haar artikel in lijn met het denken van de strafrechter. 

‘Tijd voor het echte offensief dus, weg met al dat ge-leuk. Vraag kinderen in de klas wat een hakenkruis betekent, deel meteen boeken uit voor straf als ze het niet weten. Ze mogen geen scherm meer aanraken totdat het leesverslag af is. Ruzie met uw partner? Leg elkaar een boekenstraf op, daarna in gesprek. Lezen is geen hobby voor de vrije tijd, het is noodzaak voor een menswaardige samenleving. Lezen, dat is niet (alleen) omdat we het leuk vinden, maar omdat het móet. Straf me, geef een boek’.

Jensen maakte met haar artikel wel wat los (wat precies de bedoeling zal zijn geweest).

Cultuursnobisme

Schrijver Gawie Keyser vindt Jensen te streng. Hij herinnert zich goed hoe hij in zijn eigen jeugd allerlei boeken verslond die niet als literair geclassificeerd stonden maar die wel veel voor hem hebben betekend. ‘Deze boeken maakten mij.’

Keyser vindt het een vorm van cultuursnobisme om leerlingen te dwingen Couperus te lezen. Hem staat een ruimhartiger leeslijst voor, een lijst waarin ook ruimte is voor vertaalde thrillers. Van Lee Child bijvoorbeeld en diens vaste held, de ex-militair Jack Reacher kunnen jongeren veel leren.

Dat laatste kan ik bevestigen. Lee Child schrijft fantastisch en Jack Reacher, een ex militaire politieman is net zo geweldig. 

(Terzijde: waar Gawie Keyser een romanfiguur in de persoon van een ex-politieman als rolmodel aanbeveelt (de burger die zich spiegelt aan de politie), deed een Mexicaanse gouverneur in 2006 het nog anders. Hij verplichtte de leden van zijn politiemacht tot het lezen van werken van Cervantes, Octavio Paz, Garcia Marquez, Antoine de Saint-Exupérie, Agatha Christie en Edgar Allen Poe. De politieman die zich spiegelt aan kunst. James Wood geeft dit voorbeeld in Hoe fictie werkt.)

Keysers advies is: laat leerlingen onbeperkt lezen, de betere literatuur komt dan vanzelf binnen hun bereik.

TikTok

Gawie Keyser is niet de enige die zo reageert, ook anderen nemen het op voor het plezier van lezen. Van straf-lezen kom je niet tot pret-lezen.

Volgens blogger Pieter van der Vorm hebben Keyser en de zijnen Jensen niet helemaal goed begrepen. Boekenstraf sluit leesplezier helemaal niet uit. Haar statement is dat we voorbij de vrijblijvendheid moeten. Leerlingen hebben veel vaste verplichtingen, denk aan sport, muziek, school. Soms ook niet leuke. Daar kan lezen best nog bij.

Ondanks de tegenwerping dat velen door het verplichte lezen het leesplezier verloren hebben, heeft Jensen volgens Van der Vorm wel een punt: hoe vaker je iets doet, hoe beter je er in wordt. Dat geldt voor sport, voor klussen, en ook voor lezen.

‘Wie goed thuis is in zijn moedertaal, kan helder formuleren en heeft oog voor de opbouw van een tekst.’

Wat Jensen volgens Van der Vorm stoort, is dat het (leuke) lezen verdrongen wordt door het (eveneens leuke) TikTok, om maar een voorbeeld te geven. Er is maar weinig verplichting om te lezen. Dat zou anders kunnen zodat leerlingen er tijd voor vrij moeten maken. Dat idee is volgens Van der Vorm ‘misschien niet eens zo verkeerd.’

Twee oplossingen

Blogger Nienke Posthuma (booksometea.nl) herkent de urgentie bij Stine Jensen wel. En passant somt ze nagenoeg alle positieve kenmerken van lezen (van literatuur) op:

‘Ze heeft een punt dat lezen niet ‘alleen maar leuk’ is of hoeft te zijn. Lezen is nuttig, goed voor je hersenen, je sociaal-emotionele ontwikkeling en je woordenschat. Lezen laat je kennis maken met andere culturen, met mensen die een andere kijk op de wereld hebben dan jij. Het zorgt ervoor dat je gaat nadenken: wat zou ik doen als ik deze persoon was? Kan ik begrijpen waarom deze persoon zo handelt? En lezen zorgt ervoor dat je bepaalde basisvaardigheden onderhoudt die je nodig hebt om te functioneren in de maatschappij. Zoals een brief kunnen lezen, maar ook nadenken over een nieuwsbericht of over wat het standpunt van een politieke partij voor jou betekent.’

Tegen deze achtergrond zet Posthuma in op twee oplossingen. 

De eerste is: zorgen dat lezen een gewoonte wordt, net als handen wassen en sporten. Iets dat in je vaste patronen gaat zitten. 

De tweede is: zorg dat lezen ook leuk kan zijn. Wees niet selectief in wat een kind leest, laat het verkennen, stimuleer, maak mogelijk en rooster op school aparte leestijd in voor lezen.

Ik voel veel voor de voorstellen van Posthuma. Voorwaarden creëren zonder te eisen. 

Dat het anders kan, dat het wel degelijk mogelijk is om jongeren enthousiast te maken voor het lezen, blijkt wel uit het heerlijke boek van de Franse schrijver en leraar Daniel Pennac, In een adem uit …. Het geheim van het lezen (1993) en uit Lekker boekie van Bas Steman (2020). 

Pennac slaat een brug naar het lezen door jongeren voor te lezen en te durven wachten tot ze reageren. Geweldig inspirerend boek, dat inderdaad het geheim van het lezen ontsluiert. 

Bas Steman begon een jongensleesclub, luisterend naar de knap gekozen naam Nescio, en wist door een zorgvuldige opbouw van de gelezen boeken de jongeren definitief voor het lezen te winnen. 

Gevangen

Het is allemaal even waar wat Jensen, Van der Vorm, Keyser, Posthuma zeggen. Natuurlijk is lezen belangrijk voor je vorming. Dat weet iedereen. En hoe meer plezier je aan dat lezen beleeft, hoe meer je er van opsteekt en hoe wijzer je ervan wordt. 

Het lastige is alleen dat het sommigen zo moeilijk valt om dat onzichtbare drempeltje over te komen. Die eerste ervaringen die je stimuleren om door te gaan. En of die ervaringen nu tot stand komen door het lezen van ‘het betere boek’ (een snobistische uitdrukking die met leesplezier niets van doen heeft) of door een ander genre, is helemaal niet van belang. Hoe hautain is het om te menen dat je alleen een beter mens wordt als je Max Havelaar, Madame Bovary, Lolita, De Heilige Rita, whatever leest? 

Laat leesplezier leesplezier blijven. Belast het niet met allerlei maatschappelijk gewenste claims. Maak het geen middel voor iets anders, iets dat vooral nuttig is. Durf te kiezen voor leesplezier om het leesplezier. Laat de gedachte los dat het ergens goed voor moet zijn. Deze gedachte zit gevangen in het doelrationele denken dat ook op de achtergrond lijkt te staan van het pleidooi van Martha Nussbaum, Stine Jensen en consorten. 

Mijn pleidooi is daarom: laat het denken in termen van doelen los en durf te kiezen voor gunstige gevolgen. 

Lezen, vergelijk het met opvoeden: je zaait en je zaait, en je weet niet wanneer je oogst. Durf te leven met deze ongewisse uitkomst. Het zal je nog verrassen wat je dan te zien krijgt.

Tags: #lezen, #literatuur, #lezenalsstraf, @Dagtaak, @gawie_keyser, @VerheyenLeen,  @VormPieter, @BookSomeTea1, @Stine_Jensen @Bassteman